In kaart: de geroofde Joodse panden in Limburg

De synagoge van Gennep, één van de panden die geroofd werden. © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Amersfoort / Documentnummer 32.997)
In heel Limburg werden tijdens de Tweede Wereldoorlog ten minste 169 panden van Joden geroofd en daarna doorverkocht. De rechtmatige Joodse eigenaars kregen niks terug of werden uiteindelijk oneerlijk gecompenseerd.
Dat blijkt uit de gegevens van het Nationaal Archief, samengesteld door Pointer. L1 onderzocht de Limburgse data.

Geroofd

Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog werden panden, gronden en bezittingen van Joodse inwoners onteigend en vervreemd; dat wil zeggen afgenomen en doorverkocht aan ondernemers, vastgoedhandelaren of gemeentebesturen voor een oneerlijke prijs. Meestal wordt daarvoor de term 'geroofd' gehanteerd. En dat terwijl de Joodse eigenaren elders waren ondergedoken of op transport waren gezet naar werk- of vernietigingskampen. Na de oorlog moesten de panden dan teruggegeven worden aan de rechtmatige eigenaar of zou deze moeten worden gecompenseerd. Toch gebeurde dat lang niet altijd of op een eerlijke manier. Ook het gemeentebestuur speelde hier geregeld een rol in.

Synagoge van Gennep

Eén van de vele geroofde panden is de synagoge van Gennep aan de Kerkstraat, wat tegenwoordig de Torenstraat is. Het gebouw werd in 1944 eigendom van de NSB'er en makelaar Bart van Doorn. Het gebouw werd daarop in brand gestoken en raakte beschadigd. Aan het einde van de oorlog was Gennep daarnaast frontgebied. Het gebouw brokkelde daardoor verder af en werd daarom na de oorlog afgebroken. Later wordt de verkoop teruggedraaid en krijgt het Israëlitische kerkgenootschap het stuk grond weer in eigendom. Zij besluit het te verkopen aan een nabijgelegen klooster dat inmiddels de grond voor een uitbouw gebruikt had.
De NSB'er Van Doorn kocht in 1943 en '44 nog drie andere panden in Gennep.

Notarissen

De notaris verantwoordelijk voor het afhandelen van de onteigening van de synagoge in Gennep heette Fenseling. Hij handelde ook de overdracht van zeven andere Gennepse panden af. Hoewel dat in het geval van Fenseling niet zo is, is een aantal notarissen na het einde van de oorlog onderzocht op misdaden. Volgens Pointer gaat het om slechts 101 van de toenmalige 855 notarissen. Daarvan werden er 61 schuldig bevonden. Eén van die 'foute' notarissen is Charles Russel, werkzaam in Eijsden. Hij was verantwoordelijk voor de overdracht van zeker 72 panden in Limburg - bijna de helft van de eigendommen bekend bij het Nationaal Archief. Een andere notaris is Konijnenburg, die in Maastricht opereerde.
In deze gemeenten werden panden geroofd en doorverkocht:
In gemeenten die op de kaart grijs kleuren, is geen sprake van geregistreerd Joods vastgoed. In een enkel geval, zoals aan de Ringovenstraat in Geleen, gaat het overigens om bouwgrond en niet om een bestaand pand.

Wolf & Hertzdahl

Een aantal wel geregistreerde panden op de lijst was in het bezit van de families Wolf en Hertzdahl. De ondernemers waren eigenaar van kledingmagazijn Wolf & Hertzdahl. Dit bedrijf, opgericht in 1885, had vestigingen in Maastricht, Heerlen en Sittard, blijkt uit informatie van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg (SHCL). Een aantal van de panden in het bezit van deze families werd door de eerdergenoemde foute notaris Charles Russel overgedragen. Salomon Victor Hertzdahl (Sittard, 3 augustus 1887) was bij aanvang van de Tweede Wereldoorlog directeur van het bedrijf. Hij overleed 30 september 1942 in Auschwitz.
Prentbriefkaart van de Limbrichtstraat in Sittard met een filiaal van Wolf & Hertzdahl, circa 1930 © Joods Historisch Museum
Na de oorlog kwamen de panden volgens het SHCL weer in het bezit van de rechtmatige eigenaars; in 1972 werd de onderneming verkocht aan de firma Hollenkamp.

Kille houding

Lokale overheden namen echter vaak een kille houding aan ten opzichte van de rechtmatige eigenaren. Teruggave van eigendommen of compensatie heeft lang geduurd. Volgens gemeentearchivaris Jac Lemmens gebeurde dit in Limburg pas in de jaren '50. In Amsterdam zijn er gevallen bekend waarbij Joodse eigenaren zelfs belasting moesten betalen over de periode dat ze waren ondergedoken of in een concentratiekamp zaten. Ook maakten sommige gemeenten het Joodse eigenaren moeilijk hun bezit terug te krijgen.

Onderzoek

In Roermond, Venlo, Sittard-Geleen, Heerlen en Maastricht lopen op initiatief van de Joodse gemeenschap onderzoeken naar de rol van gemeenten. In hoeverre werkte een gemeentebestuur tegen of handelde ze onrechtmatig in dit proces?
Het verloop van zo'n onderzoek kan lastig zijn. Zo werd voor Maastricht, waar het volgens de gegevens om ten minste 35 geroofde panden zou gaan, onlangs bekend dat het onderzoek vertraging op zou lopen. Dat komt onder andere doordat de toegang tot het Nationaal Archief sinds dit jaar lastiger is. Er zijn wachttijden van wel zes weken voor het inzien van relevante dossiers. Na het onderzoek moet er ook nog een rapport geschreven worden.
In andere gemeenten is al eerder onderzoek gedaan. Zo laat de gemeente Mook en Middelaar aan L1 weten dat stichting Heemkundekring De Grenssteen in de jaren '90 de geroofde woning in de gemeente heeft onderzocht. Het gaat om In den Hoven A59. Dit pand werd in augustus 1942 door mevrouw Jacobsohn-Cohen verkocht aan H.W. Paes - waarschijnlijk onder dwang. Jacobsohn-Cohen is vlak daarna opgenomen in het joods psychiatrisch ziekenhuis te Apeldoorn. Zij is van daaruit naar Auschwitz gebracht en op 25 januari 1943 vermoord. Volgens het onderzoek is het pand in 1946 teruggegeven aan haar echtgenoot, maar kreeg hij een nabijgelegen woning toegewezen omdat het oorspronkelijke pand beschadigd was.

Verkaufsbücher

De informatie over het geroofde vastgoed en grond komt uit de zogenaamde verkaufsbücher, verkoopsboeken. Daarin legden de Duitsers alle transacties vast. Een bestand met meer dan 7000 onteigende en doorverkochte panden van Joden in de Tweede Wereldoorlog. Landelijk gezien zijn er volgens Pointer 218 gemeenten waar tijdens de Tweede Wereldoorlog Joods vastgoed is geroofd. Daarvan laten 135 gemeenten hun eigen rol in deze roofhandel onderzoeken. Van een aantal gemeenten is niet bekend of zij onderzoek doen of hebben gedaan.
Bekijk hier waar deze panden in Limburg zijn:

💬 WhatsApp ons!
Heb jij een tip of opmerking voor de redactie? Stuur ons een bericht via WhatsApp of stuur een mail naar redactie@l1.nl!